Azteckie skarby w kuchni i ogrodzie

Kto by pomyślał, że owoc nazywany przez Azteków xitomatl zrobi taką furorę na całym świecie? Wyhodowane z malutkich duże odmiany owoców o pięknej błyszczącej skórce w różnych kolorach to coś, co sprawia, że kojarzą nam się z latem. Chyba przyznacie, że najlepiej te owoce smakują zerwane prosto z krzaka.

Pomidor zwyczajny

(Solanum lycopersicum L., dawniej Lycopersicum esculentum L.)

Trochę historii

Aztekowie i Inkowie z dzikich malutkich pomidorków, pleniących się jak chwasty, wyhodowali odmiany o większych owocach. Aztekowie nazywali pomidory „xictomatl” , a później „tomatl”, co znaczy puchnąć. Z czasem nazwa uległa uproszczeniu do "tomate". Marynarze hiszpańscy przywieźli pomidory zwane „pomi del Peru” do Europy w 1498 r., ale nikt nie chciał ich jeść, gdyż uważano, iż są trujące lub wywołują „szał miłosny”. Hiszpanom zajęło prawie 100 lat, zanim zaczęli je jeść, a nie tylko dekorować nimi swoje ogrody. Oczywiście nie byli osamotnieni w swoich podejrzeniach. Francuzi początkowo myśleli, że pomidor był trucizną, ale ostatecznie uznali, że to afrodyzjak, stąd francuska nazwa pomme d'amour (jabłko miłości). Aztekowie i Inkowie z dzikich malutkich pomidorków, pleniących się jak chwasty, wyhodowali odmiany o większych owocach. Aztekowie nazywali pomidory „xictomatl” , a później „tomatl”, co oznaczało spuchnięty owoc. Z czasem nazwa uległa uproszczeniu do "tomate". Marynarze hiszpańscy przywieźli pomidory zwane „pomi del Peru” do Europy w 1498 r., ale nikt nie chciał ich jeść, gdyż uważano, iż są trujące lub wywołują „szał miłosny”. Hiszpanom zajęło prawie 100 lat, zanim zaczęli je jeść, a nie tylko dekorować nimi swoje ogrody. Nie byli osamotnieni w swoich podejrzeniach. Francuzi początkowo myśleli, że pomidor był trucizną, ale ostatecznie uznali, że to afrodyzjak, stąd francuska nazwa pomme d'amour (jabłko miłości). Musiało minąć kolejnych sto lat, zanim zaczęli się nimi naprawdę rozkoszować. W Ameryce, Thomas Jefferson uprawiał i jadł pomidory w 1800 roku, ale wtedy był kimś, kogo można by nazwać „dandysem”. Prawie nikt nie odważył się ich dotknąć aż do wojny secesyjnej, kiedy to uznanie Ameryki dla pomidora eksplodowało. Na polski stół, gdzie nazwano je pomme d`or czyli złote jabłko, trafiły dzięki królowej Bonie. Obok nazwy pomidor w Polsce funkcjonowała jeszcze druga nazwa - tomaty.

Zdrowie na talerzu

Pod względem botanicznym pomidor jest owocem, czyli mięsistą jagodą. Jednak  uwagi na zastosowanie kulinarne traktujemy go jak warzywo i jest nieodzownym składnikiem wielu potraw. Według Polskiej Klasyfikacji Wyrobów i Usług owoc pomidora jest warzywem. Pomidory są uznawane za superżywność, a to dzięki zawartości wielu cennych składników. Zawierają dużą ilość flawonoidów, karotenoidów i witaminy C. Mają właściwości przeciwutleniające, a spora zawartość likopenu (czerwony barwnik) dodaje im właściwości antynowotworowych. Co więcej, likopen nie ginie poddany obróbce cieplnej, a jego ilość w przetworach nawet wzrasta i jest lepiej przyswajalna. Największe ilości likopenu można znaleźć w nasionach oraz pod skórką. Pomidory zawierają także witaminy z grupy B oraz kwas foliowy. Zaleca się ich spożywanie w profilaktyce chorób układu sercowo-naczyniowego i miażdżycy. Pomidory wykorzystywane są również w dietach odchudzających z uwagi na zawartość związków fenolowych, w tym rozweratrolu, który m.in. obniża poziom cukru we krwi i zmniejsza apetyt. Ponadto są bogatym źródłem roślinnej melatoniny, poprawiającej samopoczucie i regulującej sen.

Sposoby uprawy pomidorów

W naszych warunkach klimatycznych pomidor jest rośliną jednoroczną, w przeciwieństwie do swojej ojczyzny, gdzie rośnie jako roślina wieloletnia. To sprawia, że w musimy uprawiać go z wcześniej przygotowanej rozsady.  Możemy uprawiać go w szklarni, tunelu foliowym lub w gruncie. Uprawę gruntową rozpoczynamy od wybrania stanowiska, które powinno być dobrze nasłonecznione i osłonięte. Gleba pod uprawę pomidorów powinna być przepuszczalna, zasobna w próchnicę i dostatecznie nagrzana. Głęboko ją uprawiamy i dodajemy dobrze rozłożony obornik lub kompost. Uprawa pod osłonami ma wiele zalet. Szklarnia lub tunel foliowy zapewnia pomidorom ciepło niezbędne do wzrostu, chroni rośliny przed wiatrami i opadami, jest też barierą dla szkodników. Optymalne warunki uprawy osiągniemy przy odpowiedniej  kwasowości gleby, które powinno zawierać się pomiędzy pH 6,0 - 6,5.

Produkcja rozsady i uprawa

Produkcję rozsady rozpoczynamy w okresie od lutego do marca, najpóźniej wysiewamy nasiona w kwietniu. Najlepszym podłożem jest specjalna ziemia do wysiewów, jednak można ją również przygotować samodzielnie w oparciu o kompost, torf i dodatki takie, jak: wermikulit, perlit lub piasek. Wysiew nasion powinien być równomierny, a nasiona przykryte warstwą podłoża ok. 0,5 do 1 cm. Po wysianiu zwilżamy podłoże i utrzymujemy  w temperaturze 20- 25o C aż do skiełkowania. Doskonałym rozwiązaniem do produkcji rozsady pomidora w warunkach domowych są miniszklarenki, pozwalające na utrzymanie odpowiednich warunków do czasu skiełkowania nasion. W zależności od potrzeb możemy skorzystać z mini szklarenek od 14 do 56 komór. Szczególnie polecamy miniszklarenkę z nawadnianiem, która bardzo ułatwia produkcję rozsady nie tylko dzięki funkcji automatycznego nawadniania, ale także pozwala na produkcję dobrze ukorzenionej rozsady. Dodatkowo posiada wieko z wentylacją, co zapobiega wytwarzaniu się kropli wody od wewnątrz. Po ukazaniu się pierwszych liści, siewki pikujemy do większych skrzyneczek lub doniczek. Przygotowaną rozsadę sadzimy do gruntu w połowie maja, po ustąpieniu ostatnich przymrozków. Warto pamiętać, że przed sadzeniem rozsadę należy zahartować, przygotowując ją do trudniejszych warunków pogodowych. Do gruntu sadzimy maksymalnie 3 – 4 rośliny na m2 w zależności od odmiany. Pomidory możemy posadzić zdecydowanie głębiej, niż rosły w donicy, mają zdolność do wypuszczania dodatkowych korzeni, co pozwoli na ich mocniejsze zakorzenienie się w podłożu. Jak pielęgnować posadzone pomidory? W zależności od wybranej odmiany możemy je prowadzić na jeden lub dwa pędy (odmiany rosnące wysoko, prowadzone przy podporze) lub na wiele pędów – odmiany krzaczaste. Przy uprawie na jeden lub dwa pędy do zabiegów pielęgnacyjnych będzie należało regularne usuwanie wyrastających w kątach liści pędów bocznych. Takie odmiany palikujemy, wybierając łatwe do zdezynfekowania podpory i taśmy.  Warto tez pamiętać o usuwaniu dolnych liści do wysokości owocującego grona. Jak przy uprawie wszystkich roślin należy regularnie odchwaszczać, podlewać i nawozić. Pomidory podlewamy omijając liście i owoce, bezpośrednio na podłoże dzięki czemu ograniczymy rozprzestrzenianie się patogenów chorobotwórczych. Rośliny potrzebują najwięcej wody w okresie kwitnienia i zawiązywania owoców. Nie przesadzajmy jednak z podlewaniem w późniejszym okresie, gdyż owoce lubią wówczas pękać z powodu nadmiaru wody. Pomidory są żarłokami, toteż wymagają regularnego zasilania. Jeśli uprawiamy je po wcześniejszym zasileniu przekompostowanym obornikiem lub zielonym nawozem możemy zastosować także naturalne nawozy takie, jak Biohumus, Brunatne BioZłoto lub preparaty na bazie guano. Pod koniec sierpnia możemy przeprowadzić tzw. ogławianie. To zabieg polegający na usunięciu wierzchołka rośliny w celu przyspieszenia wzrostu i dojrzewania owoców pomidora przed nadejściem chłodów. Nad ostatnim kwitnącym gronem pozostawiamy parę liści, która będzie odżywiała dojrzewające owoce. Owoce zbieramy do pierwszych przymrozków.

Odmiany pomidorów

Wśród odmian jest taki wybór, że może przyprawić o pomidorowy zawrót głowy. Odmiany różnią się między sobą nie tylko wysokością i terminem owocowania, ale również kształtem i kolorem owoców, a co za tym idzie także sposobem wykorzystania w kuchni. Pod względem wysokości pomidory można podzielić na:

- karłowe: Denar, Vilma, Szejk, Big League, Rio Grande,

- średnio wysokie: Krakowski Wczesny, Cherolla F1, Sukces z Moor

- wysokie: Koralik, Malinowy Olbrzym, Malinowy Ożarowski, Złoty Ożarowski, Oxheart, Black Cherry ,

Inny podział to odmiany wiotko łodygowe (Tumblig Tom, Romello F1, Gartenperle) i sztywno łodygowe (Rumba Ożarowska, Maliniak, Beta, Betalux, Ola Polka). W zależności od miejsca uprawy rozróżniamy odmiany szklarniowe takie, jak np.: Cornabel F1, San Marzano, Honey Moon, Bekas F1, Słonka F1 i odmiany gruntowe, np.: Zyska, Colibri, Rio Grande, Szejk, Noire de Crimee (Czarny Książę), Tolek. Odmiany do uprawy doniczkowej: Bajaja, Aztek, Bitonto, Tiny Tim. Cechy owoców stanowią podstawę do jeszcze innego podziału. I tak np. firmy nasienne sklasyfikowały odmiany pomidorów jako:

- drobnoowocowe – zebrane w długie grona o dużej ilości drobnych owoców o wadze od 10 -25g (cherry) i 30-500 g (koktajlowe). Wśród nich można jeszcze wyróżnić odmiany różniące się nie tylko kolorem, ale również kształtem owoców (kuliste, śliwkowe, truskawkowe, gruszkowe). Wśród nich znajdziemy odmiany: Aztek, Bajaja, Romello F1, Vilma, Gartenperle, Black Cherry, Blackball, Cerise, Perun, Rubinka, Venus, Malinowy Kapturek, Tiny Tim, Cytrynek Groniasty, Malinowy Smaczek;

- o średnich owocach – o owocach różnej wielkości, zebrane w grona, zbiera się sukcesywnie. Wielkość gron może być różna, ich waga waha się do 70 do blisko 200g. Pod względem kształtu podobnie, jak drobnoowocowe mogą mieć różny kształt (kulisty, spłaszczony, wydłużone, śliwkowe, żebrowane, typu Bawole Serce i San Marzano). Podobnie różnią się kolorem. W tej grupie znajduje się większość odmian.

- odmiany wielkoowocowe -  o wadze od 200 do 300g, a nawet więcej, zebrane po kilka sztuk w gronach. W tej grupie znajdują się pomidory malinowe, w typie Bawolego Serca, gargamele, paprykowe, są zazwyczaj mięsiste i wielokomorowe. Najpopularniejsze odmiany to: Corazon F1, Malinowy Olbrzym, Pantano Romanesco.

Choroby i szkodniki

Na pomidorach łatwo zauważyć objawy, które są wynikiem nieprawidłowej uprawy. Te fizjologiczne zmiany wymagają szybkiej reakcji, poprawiającej warunki uprawy,. Jeśli zareagujemy zbyt późno – ratunek będzie już niemożliwy. Najczęściej pojawiającą się chorobą pomidora jest zaraza ziemniaczana. Ta trudna do zwalczenia choroba objawia się wodnistymi, szarymi i szybko powiększającymi się plamami o nieregularnym kształcie na czubkach oraz brzegach liści, więdnięciem oraz zamieraniem całej rośliny. Inne choroby to: mączniak prawdziwy, zgorzel podstawy łodygi, alternarioza, korkowatość pomidora, szara pleśń, sucha zgnilizna wierzchołkowa owoców pomidora i brunatna zgnilizna owoców pomidora. Wśród szkodników na pomidorach może pojawić się: mszyca, przędziorek, nicienie, a nawet stonka ziemniaczana.

Ciekawostki

♠ istnieją dowody na to, że pomidor był już znany w Meksyku w 700 roku p.n.e.

♣ w kuchni staropolskiej trudno szukać przepisów z pomidorem jako składnikiem tradycyjnych potraw

♥ już w XVIII w. we Francji uznawano pomidory za afrodyzjak

♦ pierwsze pomidory, jakie dotarły do Europy były żółte

♠ pomidor należy do tej samej rodziny co bakłażan, czy ziemniak

♣ zachowamy doskonały aromat pomidorów jeśli nie będziemy ich przechowywać w lodówce

♥ słynna bitwa na pomidory "La Tomatina" odbywa się w walenckiej miejscowości Buñol od 1945 r. Od 2002 r. hiszpańskie Ministerstwo Turystyki uznało je za Święto o Międzynarodowym Walorze Turystycznym.

♦ w 2016 r. odbyło się pierwsze Krajowe Święto Pomidora w Janowie-Brzezince